جمشید ملک پور منتقد هنری اجرای نمایش های هنری فاخر را موجب اعتلای هنر تئاتر خواند و افزود: در دوران حاضر تئاترهایی در کمتر از دوهفته آماده شده و به روی صحنه می رود که معمولا نمی تواند پاسخگوی نیاز مخاطب باشد و آفت هنر نمایشی ست.
به گزارش پایگاه خبری تحلیلی استادنیوز، جمشید ملک پور منتقد هنری با اشاره به تاریخچۀ حضور تئاتر در ایران و نخستین گروه های تئاتری چنین سخنانش را آغاز کرد: معمولا در مورد جریان ها غالب سخن می گوییم. وقتی ما می گوییم جریان غالب عبارت است از تئاترهایی که دو هفته ای نوشته می شوند و یک هفته تمرین می شوند؛ بازیگرهای نقش های کلیدی تا شبهای آخر انتخاب نمی شوند؛ و بعد نمایش هایی که مونتاژی و کپی برداری است، روی صحنه می آید. اتفاقاً من همین حرف را چند هفته پیش جایی زدم، کسانی هستند مثل حسین کیانی و آقای امینی بین نمونه های دیگر همچنان در شرایط سخت کار می کنند و همیشه اینطور بوده که در تاریخ هنر ما کسانی بودند که در شرایطی سخت کار کردند و تن به جو غالب ندادند، و تاریخ تئاتر ایران پر از این آدم ها است. کسانی که روابط عمومی خوبی نداشتند و با قدرت سازش نکردند ولی متأسفانه این ها در اقلیت بودند و مثل کمال الوزاره محمودی ناشناخته.
منتقد هنری با بازخوانی تاریخ معاصر هنر تئاتر گفت: تا آخر دهۀ شصت سیستم کاری تئاتر در ایران اینگونه بود که درام نویس اثری را می نوشت و معمولا یکی دو سال روی آن کار می کرد و کارگردان شش ماه یکسال با آن اثر زندگی می کرد و پروسۀ انتخاب بازیگرها شش ماهی طول می کشید و حداقل تمرینی هم که می شد، دو ماه بود. این پروسه اجرای تئاتر در ایران بود تا آخر دهۀ 60. اما از دهه 70 به بعد بخصوص در دهه 80 و 90 شما بهتر از من می دانید این پروسه چه بر سرش آمد!
وی با اشاره به نمایش نوروز پینه دوز گفت: نمایش «نوروز پینه دوز» و میرزا احمدخان کمال الوزاره محمودی در واقع حاصل یک جریانی است که ما آن را «مشروطه» می خوانیم. در مورد مشروطه در بین تاریخ نویسان پژوهشگران دو واژه به کار برده شده، هم از مشروطه به عنوان انقلاب اسم برده اند (انقلاب مشروطه) و عده ای معتقدند این انقلاب نبوده بلکه نهضت و حرکت بوده است. به نظر من هر دو گروه درست می گویند؛ چون اگر بخواهیم تعریف ساده انقلاب را بپذیریم که عبارت است از زیر و رویی یک سیستم و جایگزینی یک سیستم دیگر، خب طبیعی است که در دروان مشروطه این نشد، اما چنان اثرات فرهنگی و اجتماعی داشت که ما اثراتش را تا همین امروز در بخش فرهنگ و اجتماع می بینیم.
ملک پور با اشاره به هویت تاریخی تئاتر گفت: قتل ناصرالدین شاه در سال 1313 ه.ق به دست میرزا رضای کرمانی در شاه عبدالعظیم نشان از موج پنهان نارضایتی و خشم توده مردم از اوضاع اقتصادی و سیاسی مملکتی داشت. از یک طرف دیگر سه سال قبل از این اتفاق جنبش تحریم تنباکو را داشتیم که ظرفیت شورش و ایستادگی در برابر استبداد را به مردم و روشنفکران نشان می داده است. در مورد انگیزه و علل رخدادهای انقلاب مشروطه زیاد گفته شده است. اما برخی از آن ها را خلاصه عرض می کنم: یکی شیوه اخذ مالیات است که از بزرگترین عامل نابودی اقتصادی ایران بوده است تا زمان رضا شاه؛ تماس با فرهنگ غرب و به بار آوردن قشر تجدد خواه که این زمان ناصرالدین شاه شروع شد؛ اعطای امتیازات بسیار به بیگانگان؛ ظلم بی حد حکام؛ فساد دربار شاهزادگان و بخصوص شکلگیری یک طبقه تاجرپیشۀ بورژوا در مقابل فئودال ها. نکتۀ دیگر که خیلی مهم است مسأله انقلاب 1905 روسیه است. در آن زمان بیشتر ارتباطات فرهنگی ما با فرنگستان و با فرانسه بوده است و اکثر متفکران ما زبان فرانسه می دانستند؛ اما اتفاقی که در سال 1905 در روسیه می افتد و خاندان رومانوف ها مجبور به قبول سلطنت مشروطه می شوند، این تجربه به ایران از طریق قفقاز آورده می شود و صاحبنظران از این موضوع آگاهی داشتند. سرانجام پس از کشمکش های بسیار در سال 1324 ه.ق مظفرالدین شاه حکم تأسیس حکومت سلطنت مشروطه می دهد و اولین قانون اساسی ایران در 51 اصل نوشته می شود.
جمشید ملک پور با اشاره به قواعد و انتظام امور گفت: کلیه قوانینی که برای انتظام امور دولتی و مملکتی برای اساس وزارتخانه ها لازم است، باید به تصویب شورای ملی برسد؛ اعطای امتیازات هم باید تصویب شورای ملی برسد؛ و مهم تر از همه در همان جلسه اول مجلس شورای ملی، بلدیه که وزارت کشور امروزی است، اساسنامه ای را به مجلس می برد و در آن اساسنامه می آید که انجمن بلدیه باید به تأسیس کتابخانه ها، قرائت خانه های عمومی، تئاتر ها مأمور شود. شما دقت کنید برای اولین بار در تاریخ ایران واژه «تئاتر» وارد فرهنگ و حیات سیاسی و اجتماعی ایران می شود.
وی در ادامه افزود: در مورد خود نهضت مشروطه می دانیم سه رأس این مثلث: علما و روشنفکران و بازرگانان بودند. که متأسفانه به دلیل اینکه در هر سه رأس عناصر ارتجاعی و فئودال همچنان وجود داشتند و در لباس مشروطه خود را قرار می دادند، ضربات شدیدی به خود نهضت وارد می کنند. نتیجه اینکه اگر انقلاب مشروطیت با ماهیت ایدئولوژیکی و طبقاتی که در آغار برای آن تعریف شده بود، می توانست حاکمیت پیدا کند، بی شک هنر تئاتر هم همانطور که نماینده جناح تجار در مجلس شورای ملی اعلام کرد که به جهت وضع تربیت و آگاه کردن مردم فایده دارد، مورد حمایت قرار می گرفت، از امکانات وسیعی برای رشد و اشاعه برخوردار می شد. اما همچنان که انقلاب مشروطیت نتوانست به اهدافش به طور کامل دست پیدا کند، نمایش هم فقط در دامان قشر روشنفکر و مشروطه خواه پرورش یافت و نتوانست به عنوان یک نهاد فرهنگی در جامعه برای خود جا پیدا کند.
ملک پور با بازخوانی اسناد تاریخی گفت: اینجا ذکر یک سند جالب است. همان زمان که شروع به اجرای نمایش می شود، نمایشی با نام «تاجر ورشکسته» به روی صحنه می رود توسط سید علی نصر. عده ای می ریزند و نمایش را با تمام دکور آتش می زنند. اینجا اولین آتش سوزی سینما و تئاتر در ایران آغاز می شود. از دوره مشروطه و با آتش زدن این تئاتر. چه کسی آتش می زند؟ همان جناح های ارتجاعی که قدرت را در دست داشتند.
این منتقد هنری با اشاره به اهمیت ادبیات معاصر گفت: ادبیات ایران قبل از مشروطه به عنوان ادبیات رسمی و دیوانی شناخته می شود و در دوران سلطنت ناصرالدین شاه و با آمدن متفکرانی مثل میرزا مَلکم خانن، میراز آقاخان کرمانی و تالبوف تبریزی و حاج زین العابدین مراغه ای این ادبیات رسمی تحت تأثیر قرار می گیرد و با وقوع انقلاب مشروطه ادبیات دیوانی تقریبا به کنار می رود و ادبیات مردمی با ماهیت ضد استبدادی جای آن را می گیرد. در اینجا حتی نویسندگان شعرای ما از قالب تعزیه هم استفاده می کنند برای بیان مفاهیم ضد استبدادی مثل سید اشرف الدین گیلانی. بنابراین ساده گرایی در سبک مهم ترین واقعه ادبی دوران انقلاب مشروطه به شمار می رود؛ چون این ساده گرایی نه تنها سبب ارتباط با توده های بیشتر ی از مردم می شود بلکه باعث می شود تا نویسنده برای پرداختن به موضوعات و مضامینی که تازگی داشتند آزادی عمل بیشتری پیدا کند.
ملک پور با تکیه بر نقش افراد در شکل گیری ادبیات نمایشی گفت: باید اینجا از نقش یک نفر که در آماده کردن زمینه برای ایجاد ادبیات نمایشی در دوران مشروطه سهم بسزایی داشته و متأسفانه نه تنها در ادبیات ایران و نمایشی ناشناخته مانده است البته در بخش عام، کسی است به نام «میرزا تقی خان رفعت» متفکر ی تجددخواه، شاعر و نمایشنامه نویس. من اعتقاد دارم که اگر کسی مثل او نبود شاید نیمایوشیج و نهضت شعر نو ایران به شکل دیگری بود. البته حتما پا می گرفت ولی مقالات تجدد خواهانه تقی رفعت در روزنامه های بود که راه را برای کسی مثل نیما یوشیج باز کرد تا ساختار شکنی کند. او چهار نمایشنامه هم نوشته که یکی را خود در تبریز روی صحنه برده است.
این منتقد هنری با بازخوانی ادبیات نمایشی معاصر گفت: با این مقدمه که عرض کردم به ادبیات نمایشی در ایران می رسیم تا دوران ناصری و قبل از مشروطیت تئاتر ایران که اگرچه چند نمایشنامه در دارالفنون اجرا شده است ولی بیشتر این ها کارهای مولیر بودند. ما در تئاتر اجرایی که از دروه مشروطه شروع می شود و با آغاز نخستین زمزمه های مشروطه خواهی و نیاز ضرورت جانشینی حکومت پارلمانی جای حکومت استبدادی و پایان گرفتن دوره استبداد صغیر و حاکمیت حکومت مشروطه در مملکت هنر تئاتر در دورۀ مشروطه آنچنان مورد توجه روشنفکران و تجدد خواهان قرار می گیرد که بعد از روزنامه نویسی می شود آن را مشغلۀ دوم قشر روشنفکر و متجدد مشروطه خواه دانست. تا آنجا که روزنامه ای مستقل به نام تئاتر انتشار پیدا می کند و همانطور که عرض کردم در مجلس شورای ملی طرح تأسیس تماشاخانه مورد بحث قرار می گیرد و این دارای اهمیت است.
وی با بازخوانی دوره مشروطه گفت: به طور کلی نمایش هایی که در دورۀ مشروطه اجرا می شدند از انواع نمایش های انتقادی و اجتماعی و اخلاقی و در روند همان نهضت انتقادی مشروطه هستند و از لحاظ سبک در ردیف شعرها و داستان ها و آثار ادبی ژورنالیستی دورۀ مشروطه به شمار می روند. چه چیزی سبب می شود که ما در دوران مشروطه صاحب اولین گروه های نمایشی شویم؟ ایجاد احزاب سیاسی و به بیان دیگر دموکراسی و تکثر فکری است. یکی از مهم ترین عواملی که در پاگیری تئاتر یونان دخیل بوده، شبه دموکراسی آتن است. در دورۀ مشروطه است ما صاحب اولین احزاب سیاسی با اساسنامه می شویم، دو حزب که به نام «دموکرات عامیون» و «اعتدالیون» که اکثر تئاتری ها طرفدار حزب دموکرات عامیون بودند که به اسم حزب دموکرات خوانده می شود.
وی در ادامه اظهار داشت: خصیصۀ دیگر این گروه های تئاتری در دوران مشروطیت ایجاد شدند، آموزش بود. از طریق آموزش های تئاتری در دورۀ مشروطیت بود که در دوره های بعدی، ما در زمینۀ کارگردانی، در زمینه بازیگری و در زمینه نمایش نامه نویسی در دهه 1300 و 1310و 1320 صاحب چهره های خیلی متشخص در تئاتر ایران می شویم. یک اشتباهی که غالبا می کنند این است که می گویند تئاتر در 1340 در ایران خیلی خوب بوده است! توجه نمی کنند که این حاصل دهه چهل نبوده است، حاصل بیست سال قبل تر آن بوده است. بنابراین این اتفاقاتی که در دوران مشروطیت صورت می گیرد ما را صاحب تئاتر درخشان دهه بیست می کند. پس برای شناخت تئاتر دهه بیست ما باید دوران مشروطیت را مطالعه کنیم. برای شناخت تئاتر دهۀ چهل باید دهه بیست را مورد بررسی قرار داد.
ملک پور با اشاره به سیر تطوری نمایشنامه نویسی گفت: واقعیت این است که ما باید این آثار را بشناسیم و بخوانیم تا بتوانیم بر شانه این آثار بایستیم و آثار بهتری خلق کنیم. ما هر از بیست سی سال همیشه از صفر شروع کردیم. وقتی با یکی دو نفر از نمایشنامه نویسان جوان حرف می زدم، هیچ اطلاعی از نمایشنامه نویسان نداشتند، حتی نمایشنامه های رادی و بیضایی را هم نخوانده بودند. اگر ساموئل بکت می آید و «در انتظار گودو» را می نویسد و ساختار نمایش های کلاسیک و نو کلاسیک را کاملا به هم می ریزد، بکت یک شکسپیر شناس است. و بر شانه های شکسپیر ایستاده که حالا می آید و نمایش ابزورد را خلق می کند، پس بنابراین نمایشنامه نویسان ایران باید این ها را بخوانند و تاریخ را بدانند تا بتوانند آگاهانه آثار خود را خلق کنند.
