رشدیه بنیانگذار سیستم نوین آموزشی در ایران / رشدیه، 136سال پس از پایه گذاری آموزش ابتدایی
136سال از پایه گذاری آموزش ابتدایی توسط میرزا حسن خان رشدیه می گذرد. سال تحصیلی 97-98هم در شرف اتمام است و به زودی تلاش برای آینده آموزشی میلیونها دانش آموز در ایران عزیز در قالب سال تحصیلی جدید نمایان می شود. چهارصد و شصت و هفتمین شب از مجموعه شب های مجلۀ بخارا با همراهی مؤسسۀ فرهنگی طه، انجمن ایرانی تاریخ و بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار به شب «رشدیه» اختصاص یافت.
به گزارش پایگاه خبری تحلیلی استادنیوز، شب رشدیه به پاس تقدیر از سالها تلاش میرزا حسن خان رشدیه در پایه گذاری سیستم نوین آموزشی در ایران برگزار شد. در این شب که به مناسبت رونمایی از کتاب «مجموعه آثار رشدیه» تألیف سیدرضا باقریان موحد در کانون زبان فارسی برگزار شد، سید مصطفی محقق داماد،خانم بهدخت رشدیه، و استادان مقصود فراستخواه، ناصر تکمیل همایون، محمود بقایی شیره جینی، سید رضا باقریان، رحیم روح بخش و احمد عزتی پرور به سخنرانی پرداختند.
علی دهباشی ضمن خوشامدگویی به میهمانان گفت: رشدیه از پیشگامان اصلاح نظام تعلیم و تربیت در ایران است که از او با عنوان بنیانگذار دبستان به شیوۀ جدید یاد می شود. کتاب هایی که رشدیه برای تدریس در دبستان های خود تألیف کرده گنجینۀ با ارزشی از اطلاعات و مهارت های آموزشی در قلمرو «کتاب درسینوسی» را فراروی پژوهشگران قرار می دهد که بی شک در فرآیند توسعۀ پایدار آموزش و پرورش ایران بسیار مفید خواهد بود.
دهباشی با اشاره به تاثیرگذاری رشدیه گفت: میرزا حسن تبریزی معروف به رشدیه در سال ۱۲۳۰ هجری شمسی در محله چرنداب چشم به جهان گشود. تحصیلات مقدماتی را در مکتبخانه و نزد پدر دانشمند خود با فراگیری صرف و نحو، فقه، احکام، عربی و ادبیات فارسی به پایان رساند و بر اثر هوش و استعداد شگفت‌انگیزی که داشت، در زمان کوتاهی به یکی از علمای تبریز تبدیل شد. به طوری که در ۲۲ سالگی امامت جماعت یکی از مساجد تبریز را برعهده گرفت. میرزا حسن در سنین جوانی به بیروت رفت و شیوه‌های نوین آموزشی را در دارالمعلمین آن شهر فراگرفت و سپس با هدف بنیان نهادن مدرسه با شیوه نو، به ایران بازگشت و از سال ۱۲۶۲ هجری‌شمسی اقدام به تأسیس مدارس متعددی به این سبک نمود و توانست با روش جدید‌التعلیم خود، در مدت کوتاهی به نوآموزان، خواندن و نوشتن بیاموزد. وی مؤسس نخستین مدرسه جدید در تبریز و دومین مدرسه در ایران بود که تصمیم گرفت بجای حضور در نجف‌اشرف و خواندن درس طلبگی، روانه استانبول، مصر و بیروت شده و آموزگاری نوین را یاد بگیرد.
وی با مهم خواندن تالیفات رشدیه گفت: از رشدیه تألیفات متعددی برجای مانده است که آثاری چون وطن دیلی ، بدایه التعلیم، نهایه التعلیم، کفایه التعلیم، تاریخ شفاهی، صد درس، کلمات قصار برای کلاس دوم، اخلاق و اصول عقاید، شرعیات ابتدایی و جغرافیای شفاهی از مهمترین آنها به شمار می‌رود. پایه‌گذار مدارس نوین ایران بعد از سالها خدمت صادقانه در سال ۱۳۲۳ هجری‌شمسی به سن ۹۳ سالگی در قم درگذشت و بر روی دوش شاگردان مدارس قم تشییع و خاکسپاری شد. وی فراگیری دانش را نزد پدرش آغاز کرد و اندک اندک راه پیشرفت را پیمود. در آن روزها، سه روزنامه فارسی زبان در خارج از ایران چاپ می شد؛ حبل المتین در کلکته، ثریا در قاهره و اختر در استانبول و این روزنامه ها نیز به تبریز می رسیدند. رشدیه به خواندن این روزنامه ها بسیار علاقه مند بود و آنها را مکرر می خواند.
دهباشی با تاکید بر اهمیت اقدام رشدیه گفت: در یکی از شماره های ثریا نوشته بود: «در اروپا در هر هزارنفر، یک نفر بی سواد است و در ایران در هر هزار نفر، یک نفر باسواد و این از بدی اصول تعلیم است.» این مقاله تاثیر عمیقی بر روحیه رشدیه گذاشت و انقلابی در افکار وی پدید آورد. به طوری که تصمیم گرفت به بیروت برود و در این شهر که انگلیسی ها و فرانسوی ها، دارالمعلمین باز کرده بودند، مقدمات رسیدن به آرزوی دیرینه اش را که اصلاح اصول تعلیم و تربیت بود، فراهم کند.
سردبیر مجله بخارا با تکیه بر نقش رشدیه در نوگرایی آموزش در ایران گفت: سومین مرحله نوگرایی تقریبا نیم قرن پس از تاسیس دارالفنون در دوران صدارت امین الدوله و از سوی میرزاحسن رشدیه انجام شد. رشدیه با سفر به بیروت و مطالعه کتاب هایی از جمله کتاب احمد طالبوف به اهمیت روش های جدید یادگیری واقف شد و پس از بازگشت به تبریز، مدرسه ای معروف به رشدیه افتتاح کرد که در آن از برخی وسایل کمک آموزشی و روش های جدید برخلاف روش های مرسوم مدارس سنتی بهره گرفت. رشدیه تابلویی برای مدرسه، میزهای کوچکی برای دانش آموزان و لوح هایی برای نوشتن تهیه کرد و از روش های ساده برای آموزش الفبا استفاده کرد. با وجود آن که رشدیه نه در نوع کیفیت مواد درسی که تنها در روش آموزش اصلاحاتی انجام داد، مورد خشم برخی اقشار اجتماعی قرار گرفت و از ادامه کار او جلوگیری شد، اما از سوی دیگر برخی روحانیون از ایجاد مدارس جدید حمایت کردند؛ در میان این افراد می توان از شیخ هادی نجم آبادی و سیدمحمد طباطبایی نام برد.
دهباشی شیوه رشدیه در آموزش را مرسوم و مفید خواند و افزود: رشدیه پس از ورود به ایران و دیدار خانواده، نخست عده ای از اقوام باسواد خود را گرد آورد و طرز تدریس روش های جدید خود را به آنان آموخت و با وجود ده ها مشکل و مانع، معلومات خود را به نفع جامعه به کار برد. اولین دبستان را در محله ششکلان تاسیس کرد. امتحانات اولین مدرسه در آخر سال در حضور علما و اعیان و بزرگان تبریز با شکوه خاصی برگزار و موجب تعجب و تشکر آنها شد و اشتیاق مردم به باسواد شدن کودکانشان آن هم به این سهولت باعث گرمی بازار مدرسه شد، اما مکتب داران که دکان خود را کساد دیدند و پیشرفت مدرسه جدید را مخالف مصالح خود دانستند، به جنب و جوش افتاده و رئیس السادات یکی از علمای بی علم را وادار کردند، رشدیه را تکفیر و فتوای انهدام مدرسه جدید را صادر کند. به این ترتیب مخالفان که همیشه منتظر فرصت بودند، با چوب و چماق به خدمت شاگردان دبستان و معلمان رسیدند و رشدیه نیز شبانه به مشهد فرار کرد. پس از شش ماه دوباره به تبریز بازگشت و دومین مدرسه را در محله بازار تاسیس کرد، اما باز هم دشمنان دانش و نوآوری بیکار ننشستند. دومین مدرسه هم مورد هجوم قرار گرفت و رشدیه باز هم به مشهد فرار کرد. مدرسه سوم را در محله چرنداب تبریز تاسیس کرد. این بار هم مکتب داران که منافع خود را در خطر می دیدند به مدرسه حمله کردند و به غارت پرداختند و رشدیه را تهدید به قتل کردند.
علی دهباشی با تاکید بر فعالیتهای فرهنگی رشدیه گفت: فعالیت های فرهنگی دیگر میرزا حسن رشدیه، انتشار روزنامه هایی به نام مکتب و تهران است. همچنین از او ۲۷ جلد کتاب به جای مانده است و برخی از کتاب های وی چون کفایت التعلیم، نهایت التعلیم، المشتقات، تربیت البنات و اصول عقاید و... از فعالیت های سیاسی او نیز می توان به انتشار شب نامه و پخش آن علیه حکومت قاجار و دستگیری و سپس تبعید به کلات مشهد اشاره کرد. میرزا حسن رشدیه پس از رنج ها و سختی های بسیار و تلاش برای اعتلای فرهنگ این مرز و بوم در نود و هفت سالگی در قم درگذشت، وصیتش این بود: «مرا در محلی به خاک بسپارید که هر روز شاگردان مدارس از روی گورم بگذرند و از این بابت روحم شاد شود.»
**رشدیه پایه گذار فرهنگ آموزشی ایران
ناصر تکمیل همایون مورخ و تهران شناس از فراز و نشیب های تحولات فرهنگی و دیدگاه های اجتماعی تبدیل مکتب خانه ها به شکل مدارس امروزی چنین گفت: در دانشگاه درسی داشتیم با اسم تاریخ آموزش و پرورش یا سیر فرهنگ در ایران و اروپا که استاد این درس دکتر عیسی صدیق بود که بنده هم با شدیدترین صور ممکن با عقاید سیاسی ایشان مخالف بودم و حتی در منزلشان گفتم که من با عقایدتان مخالفم! اما به قول بیهقی علم را مقام دیگری است و «سیر فرهنگ» ایشان دو جلد بود که یکی تاریخ فرهنگ ایران و دیگری تاریخ فرهنگ اروپا را شامل می شد و از نگارش این کتاب هشتاد سال می گذرد و هنوز هیچ کتابی بهتر از این نوشته نشده است. دکتر غلامحسین صدیقی که جامعه شناس ما بود و می فرمودند حقیقت را بگویید و همۀ حقیقت را بگویید. در درس تاریخ فرهنگ ایران ما با رشدیه آشنا شدیم. و بیشتر حرف های استادمان در رابطه با امین دوله بود. روی کارهای آموزش و پرورش کار می کردیم که نظام و نهادهای آموزشی در ایران بود. یک کتابی هم بنده نوشتم «مکتبخانه ها در ایران» که در آن نقش رشدیه را بیان کردم. باید حتما سمیناری مربوط به رشدیه برگزار شود تا او را از دیدگاه های مختلف مورد مطالعه قرار دهد. ما می دانیم او در دارلمعلمین بیروت درس خوانده است، خب برای چه خوانده و اساتیدش چه کسانی بودند؟ منابع تحقیقاتیش چه بوده است؟ و بعد به ایروان رفته، خب حال چرا به ایروان می رود؟ در ایروان در انستیتو ایران شناسی آگاهی کمی در مورد رشدیه دارند و بایستی با آن ها در تماس باشیم و و می توانیم در آنجا اسناد بسیاری پیدا کنیم. در خانواده ها هم حتما اسناد و مدارکی در مورد رشدیه پیدا می شود، در تبریز و مشهد و گیلان.
وی در ادامه افزود: در گذشته ما هم مکتبخانه داشتیم و هم مدرسه ولی اصولا بعد از سقوط صفویه و شاید هم بعد از درگذشت شاه عباس، نهاد آموزش و پرورش ایران رو به زوال رفت. سنگ آخر را شاه سلطان حسین برداشت و کنار گذاشت. در این صد سالی که من نامش را دوران آشوب گذاشتم، نهادی به اسم آموزش و پرورش نیست. چیزهای کمی هست، در «رستم التواریخ» نحوۀ مکتب خانه های آن زمان را برایمان می گوید، یعنی باز آن نبوده که در بلخ بوده و هفت هزار دانش آموز داشته یا آن هایی نبوده که سعدی از آن تعریف می کند. یک چیز آشفته ای بوده است. حال سندی می خوانم که این سند از یک آیت اللهی است که مرجع تقلید بوده و از هواداران پر و پا قرص ولایت فقیه یعنی ملا احمد نراقی است. او در مورد مدرسه های خودش می گوید: کسی که معرفت به اهل این زمان داشته باشد می داند که آداب تعلیم و تعلم مثل سایر اوصاف کمالیه مهجور؛ معلم و متعلم از ملاحظۀ شرایط دور؛ زمان و اهلش فاسد و بازار هدایت کاسب؛ نه نیت معلم خالص است و نه قصد متعلم. نه احترام استاد صحیح است و نه مقصور شاگرد؛ و از این جهت است که از هزار نفر یکی را رتبۀ کمال حاصل نمی شود و اکثر در جهل خود باقی می مانند با وجود اینکه بیشتر عمر خود را در مدارس به سر می برند.
تکمیل همایون با اشاره به اهمیت این دوران گفت: اگر یکی دو نفر در دورۀ قاجاری پیدا می شود این استثنا هست ولی کلا اینطور نبوده است ولی در این سطح آموزش و پرورش می خواهند تحول پیدا کنند. مدرنیته از جامعه می جوشد به هیچ وجه در جامعۀ دورۀ قاجاریه ما مدرنیته نجوشید مدرنیزاسیون یعنی خود را شبیه مدرن درآوردن، این هم نبوده؛ آنچه بوده به طور واقع به شکل شبه غربی درآوردن بوده است. دارالفنونی که امیرکبیر با خون جگر درست کرد، دو سال بعدش به مناسبت روز تولد ملیجک مدرسه تعطیل می شود وکلیۀ بچه ها وارد دارلفنون می شوند و جهت انبساط خاطر ملیجک شیشه های مدرسه را می شکنند! از همین رشدیه از طذف ناصرالدین شاه دعوت می شود تا مدرسه ای درست کند ولی نزدیک دروازه های مرزی ردش می کنند برای آنکه از ایروان تا مرز ایران آنقدر به گوشش می خوانند که اگر ایرانی ها با سواد بشوند، دین و مملکت می رود! خب چنین جامعه ای بوده است. همه با رشدیه مخالفت می کنند تنها یک شیخ در تهران بوده که همیشه از او دفاع کرده است به نام مرحوم شیخ هادی نجم آبادی.
ناصر تکمیل همایون درباره سیر تحولی اقدامات رشدیه گفت: رشدیه یک بار درتبریز مدرسه درست می کند و خرابش می کنند، به مشهد می رود و دوباره به تهران می آید و مدرسه درست می کند و باز خرابش می کنند. دفعۀ سوم که ۳۵۰ دانش آموز هست و ۱۲ معلم، باز به مدرسه حمله می کنند و میز و صندلی ها را می شکنند و آتش می زنند. یک بچه هم در این اتفاق کشته می شود. در دفعۀ چهارم و … این مقاومت و استقامت او در نشر فرهنگ بسیار جالب است. دفعات بعد اینبار با باروت و آتش مدرسه را منفجر می کنند؛ باز این مرد بازمی گردد . پایش را زخمی می کنند و ایشان می گوید که من به ملاقات خدا با همین پای لنگ می روم. حال اگر بگوییم این مدرسه میسیونری بوده و می خواسته دین مردم را از بین ببرد! و یا درس های بدی در آنجا می دادند ولی باید گفت در در تمام این مدارسی که رشدیه بنیان نهاد، درس های دینی، وطنی، درس های ایران دوستی، انسانیت بوده و هیچ اشکالی در قضیه نداشته است و آنچه مخالف با مدرسه سازی رشدیه بوده، استبداد سلطنتی و ارتجاع مذهبی است؛ او در این مسائل بوده تا امین دوله والی آذربایجان می شود. او دفاع از رشدیه می کند و خرج ۵۰ دانش آموز بی بضاعت را می دهد؛ این خود یک نوع قوت قلب می شود و کم کم انجمن معارف درست می شود و مدارس مختلف ساخته می شود و یک مقداری آرامش پیدا می شود تا در دورۀ مشروطیت که قانون آموزش اجباری مطرح می شود و این یک نوع فضای سالم تری را بوجود می آورد و مرحوم رشدیه می شود عضو وزارت معارف. و یک مقداری شرایط جنبۀ بهتری پیدا می کند. ایشان تا آخرین نفس مانده و الان برای ما جزو نفراتی است که به ما روح و عشق و علاقه و قدرت می دهد که از سی. سی . یو بیمارستان بلند شوم و بیایم اینجا و از رشدیه دفاع کنم؛ نه از رشدیه بلکه از آموزش و پرورش و از فرهنگ ایران برای پایندگی ایران.
**بیداری در ایران با آموزش همه گیر شد
دکتر مقصود فراستخواه از تفکرات رشدیه و درک او از جامعۀ ایران چنین بیان داشت: بیداری جدیدی در ایران یک حس تمدن و حس تجدد را رقم زد. این حس تمدنی ایران از سدۀ ۱۲۰۰ به طور مشخص سربرآورده است. و شاید با اطمینان می توان گفت مهم ترین جنش در این بیداری جدید ایران با این حس تمدنی و تجدد جنبش نوین آموزشی و جنبش علم آموزی بود. سدۀ ۱۲۰۰ که از این زمان شروع می شود تا ۱۲۹۷ که دارلمعلمین ایجاد می شود، از کاغذ تا کاغذ است؛ اول رسانه ا و مطبوعات و رکن دموکراسی و پایانش دارلمعلمین است. در یک وضعیت بغرنج در خون و آتش. در ایران ساختارها صلب و جان سخت است، برای همین است که در منطق جامعه شناختی در ایران عاملیت مهم است؛ درنتیجه مرتب باید کنش اجتماعی باشد. و یکی از شاخص ترین کارگزاران جنبش نوین آموزشی در ایران و جنبش علم آموزی «رشدیه» بود.
فراستخواه در تعریف دلایل روی آوردن رشدیه به آموزش گفت: شاید یکی از لحظه هایی که رشدیه را رشدیه کرد، آن چیزی بوده که داستان «یک درصد و در یک صد» اختر را خواند. که نوشته شده بود: «در جوامع پیشرفته یک درصد بیسواد است و در جامعۀ ایرانی یک درصد باسواد» و این آتش به هستی رشدیه زد و شعلۀ وجودش را روشن کرد. تفاوت رشدیه با دیگر روشنفکران این بود که او یک تحول خواه اجتماعی و یک کنشگر چپ جامعه در محله و در یک شهر بود. و یک تفاوت دیگرش این بود که مرتب به دولت فشار می آورد. متوجه بود یادگیری تا حدی می تواند کمک کننده باشد و بعد باید خود نهاد دولت هم اصلاح شود. اصلاح طبان دولتی خیلی تحت تأثیر رشدیه بودند. همیشه در ایران ابتدا کنش مدنی بوجود می آید و بعد به بخش اصلاح طلبان دولتی منتقل می شود.
وی در ادامه افزود: در سال ۱۲۷۵ رشدیه نامه ای به کمیسیون مجلس دارد که می گوید: «من مداوم و پی در پی مدرسه می ساختم. هفت مدرسه بازکردم به یغمای اشرار یا اخیار رفت. پنج مرتبه شبانه از تبریز به مشهد فرار کردم؛ اما چون در تأسیس لاحق (مدرسۀ بعدی) رغبت اهالی را نسبت به سابق (مدرسۀ قبلی) بیشتر می دیدم، خسته نمی شدم». من تصور می کنم یک هوشمندی در رشدیه بود که مردمی که یک برساخت دولتی و رسمی بود را یک مفهوم مجعول می دانست. رشدیه به مردم زیر پوست شهر توجه داشت کسانی که می خواستند یاد بگیرند. کسانی در ایران توانسته اند دوام بیاورند که مردم را خوب شناخته اند و کسانی که به نام مردم آمدند و مدرسه خراب کردند متوجه شدند که این ها نام جعلی مردم است. مردم ایران به دلیل پیشینه های تمدنی و سابقه های فرهنگی و موقعیت های اجتماعی که داشتند پایه هایی برای تغییر دارند. رشدیه می گوید که رغبت اهالی را نسبت به سابق بیشتر می دیدم. من تصور می کنم رشدیه برای جامعۀ ایران فضیلت های تازه ای ایجادکرد. و یک مازادی برای جامعۀ ایران داشت. او آموختن را رهایی بخش می دانست مدارسی که او برای دخترها و پسرها ایجاد کرد برای این نبود که سوادی به معنای ابزاری کلمه به آن ها یاد بدهد بلکه یک معنای رهایی بخشی برای آموختن قائل بود.
فراستخواه درباره عنصر مرکزی جنبش رشدیه گفت: عنصر مرکزی جنبش رشدیه چه بود؟ به نظرم من این عنصر عقلانیت و خردباروی است و عقلگرایی. کتابی از رشدیه هست با نام سفرنامۀ روح و پنج سال قبل از مشروطه آن را منتشر کرده است. یک خودزیست نامه است. که تحت تأثیر ابوعلی سیناست. و این روح انسان را به شکل داستان گونه بنا به تجربۀ زیستی خود بیان می کند. او در متن سنت به سر می برد و تحت تأثیر ابوعلی سینا و منطق الطیر است. همیشه کسانی که توانسته اند تحول ایجاد کنند که یک پا در سنت داشتند. آن ها که توانستند سنت را نقد کنند و در سنت، نقد بر سنت کنند. و آن را دوباره تفسیر کرده و حتی وارونه اش کنند. به نظرم رشدیه به نوعی سنت را وارونه هم کرد؛ چون در «قصیدۀ عینیه» روح از بالا به زمین می آید، ولی رشدیه این مسأله را روی قاعده می نشاند و می گوید روح از همین ارکان مادی بود ولی در ادامه چیزی بیشتر از این ها می شود.
**رشدیه نیازمند بازشناسی است
دکتر محمد بقایی شیره جینی نویسندۀ کتاب «زندگینامه، آراء، نظرات و خاطرات میرزا حسن رشدیه» با اشاره به فصل های مختلف کتاب خود به سیر تغییر تفکر و اندیشۀ رشدیه و خدماتش در زمینۀ آموزشی ایران چنین گفت : همایش هایی برای رشدیه لازم است که بیشتر بازشناسی و شناخته و معرفی شود. چیزی که کم تر به آن اشاره شد نقشی است که رشدیه در مشروطیت ایفا می کند. تمام تلاش من و تأکید و صحبت دربارۀ فعالیت های فرهنگی رشدیه است. همۀ روزنامه و مقالات و کتاب هایی که توانستم از رشدیه پیدا کنم به این کتاب رسید. رشدیه میراز حسن تبریزی ۱۲۹۸ قمری امام جماعت مسجدی در تبریز بود. گویا روزی دربارۀ لزوم مبارزه با ظلم ظالم صحبت می کرده و این ها را توضیح می داده است. مظفرالدین میرزا که از شکار بازمی گشته سر راه به تبریز بازمی گردد و در این مسجد نماز می خواند، او که وارد می شود میرزا حسن صحبت را عوض می کند و شروع می کند به تعریف و تمجید شاهزاده. منبرش که تمام می شود و به خانه بازمی گردد به شدت منقلب می شود که این چه بود من گفتم! من عمری در اینباره صحبت کردم و با ورود ولیعهد به مسجد همۀ رشتۀ کلام و سخن از دست من در رفت! من دیگر در این مسجد نماز نمی خوانم. مدتی به مسجد نمی رود و مادرش اصرار می کند چرا مسجد نمی روی ولی او تصمیم می گیرد که به نجف برود و ادامه تحصیل دهد.
بقایی درباره نقش وطن پرستی در زندگر رشدیه گفت: گذرش از ایروان است. در ایروان روزی روبروی مدرسه ای می ایستد و مدرسه تعطیل می شود و دانش آموزان با نظم خاصی از مدرسه بیرون می آیند و با هم صحبت می کنند و او از دروسی که می خوانند می پرسد توضیح می دهند و هر چه می گویند متوجه نمی شود. او می گوید خب حالا شما دربارۀ الهیات از من سئوال کنید. سئوال می کنند و می گوید که هیچ چیزی را نتوانستم پاسخ بدهم. اینجا منقلب می شود و بازمی گردد و آن تغییر فکری ایجاد می شود و می نویسد که تصمیم گرفتم بروم بیاموزم و چنین بنایی را برای فرزندان وطنم ایجاد کنم. گویا در روزنامۀ اختر خوانده بوده که در عثمانی چنین مدارسی وجود دارد؛ بنابراین راه عثمانی را در پیش می گیرد و می رود به بیروت و استانبول و ظاهرا در بیروت این آموزش را می بیند.
وی در ادامه اظهار داشت: ایشان سال ۱۳۰۱ به ایروان بازمی گردد و می خواهد تعلیم و تربیت آموزش را از ایروان شروع کند و برای بچه های مسلمان ایروان این مدرسه را تأسیس می کند. برنامه های همۀ این ها را خود تدوین می کند و معلم تربیت کرده و تلاش می کند معلم ها را محدود نکند. شش دوره فارغ التحصیل می کند! این کار راحتی نیست. روحانیون مدام با او مخالفت می کنند. سال ۱۳۰۶ ه.ق ناصرالدین شاه از میرزاحسن می خواهد به تبریز بازگردد و چنین بنایی را در تبریز شروع کند و او از خدا چه می خواهد جز این چیزی که عمری برایش زحمت کشیده است. با موکب همایونی حرکت می کنند به سمت نخجوان. شاه و دار و دسته حرکت می کنند و ایشان هم می گوید پس درشکه و اسب من کو؟ می گویند صبر کنید نمی توانید بروید! مشخص می شود در این فاصله به شاه گفته شده که چه می کنی! همین ها می آیند دانش آموز تربیت می کنند و آن ها را روشن می کنند و …. در همانجا بازداشت می شود و می ماند. پس از اینکه ناصرالدین شاه از تبریز به تهران حرکت می کند. محرم ۱۳۰۷ ه.ق به تبریز می آید و در آنجا شروع به ساخت مدارس می کند. هفت مدرسه دایر می کند و هر بار مدرسه را منفجر می کنند و یکبار هم به او تیراندازی می کنند؛ دست و پایش می شکند هر سری فرار می کند. یکبار به مشهد می رود و آنجا مدارسی را دایر می کند و دوباره به تبریز بازمی گردد و این استقامت و جسارت و اعتقاد این فرد را برای چنین کاری می رساند. در حالیکه صاحب این استعداد می توانست به سمت و سوی دیگر و بحث اقتصادی برود. این رنج و مشقت را تحمل می کند تا پایان ۱۳۲۹ ه.ق. افرادی در تبریز از او حمایت می کنند. امین دوله و امیرنظام گروسی هست و مظفرالدین میرزا هم تا حدودی. ۱۳۱۵ ه.ق امین دوله او را به تهران دعوت می کند.
محمد بقایی درباره مدارس کنونی گفت: امروز اگر مدارس فرزندان ما به مدرسه می ورند و با وایت برد و ماژیک و … در کلاس می نشینند، اما آن روز رشدیه ابداعی که دارد تخته سیاهی به دیوار می گذارد و چقدر برای این کارها با دیگران می جنگد. می خواهد مدرسه اش نظمی داشته باشد و بچه ها را به صف کند اما همه به او اعتراض دارند، نمی تواند زنگ بزند و آهنی آویزان می کند تا بزندکه همه می گویند این نمادی از ناقوس کلیسا است. پس مجبور است شعری را درست بکند و به بچه ها بگوید و با حالت آواز آن ها را از زنگ کلاس مطلع کند. برای زنگ تفریح هم شعری دارد به آواز: «الا ای غزالان دشت ذکاوت! به بیرون روید از برای سیاحت» یعنی واقعا چه زحماتی کشیده اند برای ایجاد این نظام آموزشی.
بقایی با اشاره به فعالیتهای سیاسی رشدیه گفت: رشدیه غیر از این ها فعالیت های شب نامه نویسی دارد که در آن ها روشنگری کرده و استبداد را می کوبد و در این شب نامه ها ادعای بزرگی می کند و می گوید من برای بهبهانی و طباطبایی خط دادم که در واقع عدالت طلبی و حتی جمهوری خواهی را دنبال کنند. در جایی از نوشته ها جمهوری خواهی نوشته و بعد خط زده و نوشته «عدالت طلبی» چرا؟ نمی دانم! محدودیت برای جراید را توضیح می دهد و می گوید که کامران میرزا راایشان تحریک می کند که بازار را ببندد.
**رشدیه پایه گذار تاریخ آموزشی نوین
در بخشی دیگر از این مجلس رحیم روح بخش به نمایندگی از انجمن ایرانی تاریخ از اسناد رشدیه در آرشیو مرکز دارلفنون سخن گفت و اینچنین بیان داشت: در سال ۹۳ با خانم بهدخت رشدیه آشنا شدیم و ایشان اسناد مرحوم رشدیه را به ما دادند و بحث من دربارۀ این اسناد است. اینجانب به نمایندگی از انجمن ایرانی تاریخ خدمت دوستان هستم ما تعدادی از معلمان تاریخ شهر تهران در انجمن ایرانی تاریخ، کارگروه آموزش و پرورش را تشکیل دادیم برای ارتقا و آگاهی معلمان تاریخ و برای آگاهی آسیب شناسی و نقد کتاب های آموزشی تاریخ. در این کارگروه موفق شدیم پنج همایش آموزش تاریخ را در استان های مختلف برگزار کنیم. در ۱۳۹۸ برنامه ای در انجمن تحت عنوان بزرگداشت بانیان و متولیان نظام نوین آموزشی ایران. اولین برنامه مروبط به «میرزا حسن رشدیه» بود که اجرا شد و باقی برنامه ها از جمله در مورد عیسی صدیق، علی اصغر حکمت، محمد علی مجتهدی و سایرین خواهد بود. برنامۀ دوم ما با عنوان «عیسی صدیق» در دانشگاه تهران است.
وی در ادامه افزود: در ۱۸ آذر ۱۳۹۳ مجلس هفتادمین سالگرد رحلت مرحوم رشدیه برگزار شد و در آن مجلس خانم بهدخت رشدیه تشریف داشتند. بنده با ایشان در مورد اسناد رشدیه صحبت کردم که چطور می شود تهیه کرد؟ ایشان لطف کردند هزاران اسناد رشدیه را به دارلفنون آوردند و به ما تحویل دادند. در آن مراسم دو سه نکته در مورد رشدیه مطرح شد که من تنها اشاره ای به آن ها می کنم. آن مراسم به دو مناسبت بود یکی هفتادمین سالگرد رحلت رشدیه و یکی هم دویستمین سال انتشار اولین کتاب درسی به زبان فارسی که در آنجا مطرح شد و یکی از روشنفکران مسلمان روسی منتشر کرد و بعدها رشدیه و بعدها صدرالدین عینی در سمرقند این کار را ادامه دادند.
روح بخش با اشاره به گسترش الفبای صوتی در کشور گفت: نکتۀ دیگر اینکه رشدیه با آموزش الفبای صوتی موفق شد زبان فارسی را در سرتاسر کشور گسترش دهد و هویت ملی را تقویت کند و دیگر اینکه هم زمان با تأسیس مدارس رشدیه حدودا در آذربایجان صد مدرسۀ میسیونری داشتیم که رشدیه در واقع این کار را در تفاوت با آن ها انجام داد. ما تا امروز موفق شدیم پنج مقاله مستند به اسناد رشدیه در دارلفنون در بخش اسناد وزارت آموزش و پروش تهیه کنیم.
**لزوم باز طراحی شیوه های نوین آموزشی
آخرین سخنران این مجلس احمد عزتی پرور با اشاره به تأثیر رشدیه از میرزا عبدالرحیم طالبوف تبریزی در طراحی شیوه های نوین آموزشی چنین سخن به میان آورد: در ایران کسانی کوشیدند که عقل و عشق را با هم آشتی دهند تا بتوانند به قول حافظ طرحی نو دراندازند؛ که در آنجا درخت دوستی افشانده شده و نهال دشمنی برکنده شود. یکی از کسانی که این پیوستگی و پیوند میان خرد و مهر را برگزار کرد میرزا حسن رشدیه بود. قبل از رشدیه میرزا عبدالرحیم طالبوف تبریزی با کتاب «سفینه طالبی» یا «احمد» که خود ترجمه گونۀ «امیل» ژان ژاک روسو بود، زمینۀ تئوریک یا عقیدتی دگرگونی نظام آموزشی را فراهم و نقشۀ راه را روشن کرده بود. کاری که رشدیه کرد به این طرح میرزا عبدالرحیم طالبوف تبریزی جامع عمل پوشید و با تأسیس مدارسی که با آن خردمندی و عشق و دانایی را می آموخت که همۀ این سه منجر به آزادی می شد.
میرزاحسن خان رشدیه در سال 1230هجری شمسی پا به عرصه وجود نهاد و مهمترین تاثیر را در پایه گذاری آموزش نوین در ایران گذاشت.
